Artefakty nauki - publikacja
Publikacja jest w trakcie opracowania. Poniżej zamieszczono fragmenty tekstów z publikacji.
Pierwsze inicjatywy tworzenia światowego inwentarza historycznych przyrządów naukowych
Po zakończeniu drugiej wojny światowej narodziła się w Europie potrzeba zbadania powojennego stanu zasobów historycznych przyrządów naukowych. Inicjatorem ich skatalogowania był w 1946 r. dyrektor paryskiego Le Palais de la Découverte – André Leveillé (1880–1962)1. Działania praktyczne podjęte zostały 1956 r., kiedy to w strukturze Międzynarodowej Unii Historii i Filozofii Nauki w Paryżu przy Sekcji Historii Nauki, powołana została Commission pour l'inventaire mondial des appareils scientifiques d'intérêt historique (Komisja Światowego Inwentarza Zabytkowych Przyrządów Naukowych)2. Polskim przedstawicielem w Komisji był Tadeusz Przypkowski (1905-1977) – historyk nauki i sztuki, gnomonik, bibliofil i właściciel największej w kraju kolekcji zegarów słonecznych3. Na swych posiedzeniach Komisja przygotowała koncepcję planowanych prac. Wydzielono 27 kategorii, w których obszarze katalogowane winny być przyrządy. Były to: matematyka, metrologia, topografia i geodezja (łącznie), geografia, nawigacja, astronomia, meteorologia, gnomonika, chronometria, mechanika, optyka, akustyka, termofizyka, fizyka atomowa, elektryczność i magnetyzm (łącznie), chemia, farmacja, biologia, zoologia, botanika, geologia i geofizyka (łącznie), mineralogia, paleontologia, fizjologia, medycyna, anatomia, chirurgia. Ustalono ujednoliconą formę karty inwentaryzacyjnej przedmiotu, tzw. fiszkę uzupełnioną fotografią przyrządu.
W Polsce, Tadeusz Przypkowski jako główny wykonawca inwentarza przygotował w latach 1959-1963 francuskojęzyczną wersję kart inwentaryzacyjnych około stu najcenniejszych wg niego przyrządów wraz z fotografiami. Około 1963 r. przekazał je do Komisji Światowego Inwentarza jako wkład Polski. Do historycznego dziedzictwa naukowego Przypkowski zaliczył zbiorczo trzy zespoły tematyczne przyrządów. Były to: kolekcja urządzeń i wzorców metrologicznych ówczesnego Centralnego Biura Miar w Warszawie, dzisiejszego Głównego Urzędu Miar (GUM), zbiór naczyń i instrumentów farmaceutycznych należących do Muzeum Historii Farmacji w Krakowie (obecnie Muzeum Farmacji UJ) oraz rodzinne zbiory gnomoniczne Przypkowskich w Jędrzejowie. Pozostałe obiekty pochodziły głównie ze zbiorów Muzeum UJ (instrumenty astronomiczne i fizyczne) oraz Muzeum Techniki w Warszawie (instrumenty do badań promieniotwórczości – obecnie w zbiorach Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie).
Światowy korpus historycznych przyrządów nie został opublikowany. Tadeusz Przypkowski po zakończeniu zleconych mu zadań, nadal prowadził kwerendy zmierzające do sporządzenia polskiego inwentarza historycznych przyrządów naukowych. Prace jego nie zostały zwieńczone publikacją.
Obecnie, w dobie dostępności mediów elektronicznych, oprócz publikacji ilustrujących dziedzictwo nauki, muzea tworzą elektronicznie dostępne bazy posiadanych obiektów. W ten trend wpisuje się również Polska realizacją bazy INVENTARIUM.
Zakończenie
Można pokusić się o rozważenie, czy rodzime zbiory naukowe odzwierciedlają rozwój i osiągnięcia polskiej nauki. Wydaje się, że jedynie częściowo odpowiedź winna być twierdząca. Przyglądając się rozwojowi nauk przyrodniczych, technicznych, eksperymentalnych na ziemiach polskich na przestrzeni lat oraz zasobom muzealnym, znajdujemy praktycznie pojedyncze instrumenty naukowe potwierdzające takie założenie.
Nie posiadamy materialnych dowodów na uprawianie nauki i jej osiągnięcia takich jak zachowane do dziś we Francji instrumenty Antoine`a-Laurenta Lavoisiera (1743-1794), czy we Włoszech instrumenty Alessandro Volty (1745-1827)4. Śladami działalności badaczy na ziemiach polskich są pojedyncze przedmioty jak cyrkiel związany z Janem Heweliuszem (1611-1687), astrolabium tradycyjnie łączone z Janem Brożkiem (1585-1652), mikroskop należący do Jędrzeja Śniadeckiego (1768-1838), kwadrant autorstwa Jessie Ramsdena (1735-1800) i kilka innych instrumentów z obserwatorium wileńskiego organizowanego przez Marcina Poczobutta-Odlanickiego (1728-1810), mikroskop Jerzego Nomarskiego (1919-1997) twórcy kontrastu interferencyjno-różniczkowego. To są unikatowe obiekty związane ze znaczącymi postaciami nauki polskiej, ale nie ilustrujące całości ich warsztatu i badań eksperymentalnych.
Od powyższego stwierdzenia istnieje kilka wyjątków, czyli pełniejszych instrumentariów uczonych. Ważnym dla polskiego dziedzictwa nauki jest wyposażenie pierwszych pracowni kriogenicznych, organizowanych w Krakowie z końcem XIX w. przez Zygmunta Wróblewskiego (1845-1888) oraz niezależnie przez Karola Olszewskiego (1846-1915) i ich następców. Ilustruje ono liczące się w polskiej nauce osiągnięcie: skroplenie tlenu i badania własności skroplonych gazów, prowadzone przez obu uczonych od 1883 r. Podobną wartość ma zbiór przyrządów astronomicznych stanowiący dziedzictwo wrocławskiej Leopoldiny, w której w 1791 r. eksjezuita Longinus Anton Lorenz Jungnitz (1764-1831), niemiecki astronom i przyrodnik założył obserwatorium astronomiczne. Swymi pracami wpisuje się on w dziedzictwo nauki niemieckiej a jej materialne dowody w postaci instrumentów astronomicznych pielęgnuje obecnie Uniwersytet Wrocławski. Śladami działalności badawczej biologa Rudolfa Weigla (1883-1957), twórcy szczepionki przeciw tyfusowi plamistemu, są jego przyrządy przechowywane w Muzeum Ziemi Przemyskiej w Przemyślu. Wprawdzie nie prezentują one całości warsztatu jego pracy, ale są ważnym świadectwem osiągnięć profesora.
Nie ocalały natomiast ślady pracy – wyposażenie pracowni wielu czołowych postaci nauki polskiej, by wymienić tylko Jana Czochralskiego (1885-1953), Wojciecha Świętosławskiego (1881-968), Mariana Smoluchowskiego (1872-1917), Bogdana Szyszkowskiego (1873-1931) i in.
Realizowany projekt „Narodowy inwentarz historycznych przyrządów naukowych w zbiorach polskich muzeów” jedynie formalnie zostanie zakończony w 2023 r. Dla pełnego obrazu materialnego dziedzictwa naukowego niezbędna jest kontynuacja prowadzonych badań kwerendowych. Dalszy rozwój powinien pójść w kilku kierunkach. Jeden z nich to poszukiwanie wyrobów firm z okresu międzywojennego, w szczególności działających poza obecnymi granicami kraju, których działalność znana jest jedynie z zachowanych inseratów a nie obiektów, jak np. Wytwórni Przyrządów Mierniczych i Aparatów Precyzyjnych Eryk Wojakowski (ul. Koralnicka 16, Lwów, Życie Techniczne 1936 r. nr 7-8,nr 9 s. 223).
Celowe będzie również zbadanie magazynów średnich szkół zawodowych z przedwojennymi jeszcze tradycjami. Pod kątem obecności wartościowych zabytków nauki nie są jeszcze przebadane zbiory prywatnych kolekcjonerów. Konieczna jest również kontynuacja i ciągłe uzupełnianie bazy INVENTARIUM. Jest ona w tym celu dostępna dla muzealników, opiekunów zbiorów naukowych i badaczy zainteresowanych tą dziedziną. Wszelkie te inicjatywy zapewnią całościowe spojrzenie na dziedzictwo nauki w Polsce.
1 R. Anderson, National Inventories of Scientific Instruments and the British Contribution, “Bulletin of the Scientific Instrument Society”, nr 4, 1984, s. 9–11.
2 Oficjalny adres Sekretariatu Komisji: Biblioteca Leonardiana Vinci Firenze, Italy.
3 E. Rybka, Tadeusz Przypkowski (1905–1977), „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, R. 23,1978, nr 3–4, s. 759–767.; ARP sygn. B. 3636., Autobiografia Tadeusza Przypkowskiego, maszynopis niedatowany.
4 the Museo per la Storia dell’Università, Museo per la Storia dell’Università di Pavia (the web-site muzeum: http://ppp.unipv.it/Museo/museo.htm); G. Bellodi & P. Brenni, “The “Arms of the Physicist”: Volta and Scientific Instruments”, in F. Bevilacqua, org., Nuova Voltiana: Studies on Volta and his Times, Vol. 3, s. 1-40, 2001